تشخیص بالینی و مولکولی سرطان پروستات
۱. تشخیص سرطان پروستات: مرور کلی
سرطان پروستات از طریق ترکیبی از ارزیابی های بالینی (مانند آزمایش خون و معاینه فیزیکی) و آزمایشهای مولکولی (تجزیه وتحلیل ژنتیکی یا نشانگرهای زیستی) تشخیص داده میشود. این روشها وجود سرطان را تأیید کرده، میزان تهاجمی بودن آن را ارزیابی کرده و به تصمیم گیری برای درمان شخصی سازی شده کمک میکنند.
۲. تشخیص بالینی: مراحل و روشها
الف. شناخت علائم
مراحل اولیه سرطان پروستات اغلب بدون علامت است. موارد پیشرفته ممکن است باعث موارد زیر شود:
- تکرر ادرار، به ویژه در شب
- جریان ضعیف ادرار یا مشکل در دفع ادرار
- وجود خون در ادرار یا مایع منی
- درد استخوان (در صورت گسترش سرطان)
توجه: این علائم با شرایط خوش خیم (مانند بزرگ شدگی پروستات) همپوشانی دارند، بنابراین انجام آزمایش های تکمیلی ضروری است.
ب. آزمایش های غربالگری اولیه
۱. آزمایش PSA (آنتی ژن اختصاصی پروستات):
- سطح PSA را در خون اندازه گیری میکند؛ سطح بالا ممکن است نشان دهنده سرطان باشد (اما در شرایط خوش خیم نیز رخ میدهد).
- محدودیتها: نتایج مثبت/منفی کاذب شایع است.
۲. معاینه مقعدی (DRE) : - پزشک از طریق راست روده پروستات را برای بررسی توده یا ناهنجاریهای فیزیکی معاینه میکند.
ج. تصویربرداری
- سونوگرافی ترانس رکتال (TRUS) : از امواج صوتی برای تصویربرداری از پروستات استفاده میکند.
- ام آرآی چندپارامتری (mpMRI) :
- تصویربرداری دقیق برای شناسایی مناطق مشکوک و هدایت نمونه برداری بیوپسی
- به تفکیک تومورهای تهاجمی از تومورهای کم خطر کمک میکند.
- اسکن PSMA PET-CT : تصویربرداری پیشرفته برای شناسایی متاستاز (در موارد پیشرفته یا عودکننده استفاده میشود).
د. بیوپسی پروستات
- بیوپسی هدایت شده با TRUS :
- نمونه های بافتی با سوزن از طریق رکتوم تحت هدایت سونوگرافی برداشته میشوند.
- بیوپسی سیستماتیک: نمونه برداری منظم از نقاط مختلف پروستات.
- بیوپسی ترکیبی با ام آرآی: ترکیب تصاویر ام آرآی با سونوگرافی زنده برای هدف گیری دقیق تومور.
ه. مرحله بندی (سیستمTNM)
- T (تومور) : اندازه و گسترش تومور در پروستات (T1-T4)
- N (غدد لنفاوی): گسترش به غدد لنفاوی لگن
- M (متاستاز): گسترش به استخوانها یا اندامهای دیگر
۳. تشخیص مولکولی: ابزارهای دقیق
آزمایشهای مولکولی ژن ها، پروتئین ها یا DNA تومور را تجزیه وتحلیل میکنند تا ارزیابی خطر و برنامه ریزی درمان را بهبود بخشند.
الف. اهمیت آزمایشهای مولکولی
- سرطانهای تهاجمی که نیاز به درمان فوری دارند را شناسایی میکند.
- واجد شرایط بودن برای درمانهای هدفمند یا آزمایشهای بالینی را مشخص میکند.
- از درمان بیش ازحد سرطانهای کم خطر جلوگیری میکند.
ب. آزمایشهای رایج مولکولی
۱. آزمایش ادراری PCA3 : ژن سرطان پروستات ۳ را در ادرار شناسایی میکند؛ در مواردی که نتایج PSA نامشخص است مفید است.
۲. ادغام ژنی TMPRSS2-ERG : یک نشانگر ژنتیکی مرتبط با سرطان پروستات تهاجمی
۳. طبقه بندی های ژنومی:
- Decipher،Oncotype DX، Prolaris : پیش بینی تهاجمی بودن تومور و خطر عود.
۴. آزمایش BRCA1/2 : جهش های ارثی را برای واجد بودن درمان با بازدارنده های PARP شناسایی میکند.
۵. آزمایش PD-L1 : پاسخ به ایمونوتراپی در موارد پیشرفته را پیش بینی میکند.
ج. فناوریهای نوظهور
- بیوپسی مایع: شناسایی DNA تومور در خون (ctDNA) برای نظارت بر عود بیماری.
- آزمایش اگزوزوم: بررسی اگزوزوم های پروستاتی آزاد شده در ادرار برای تشخیص زودهنگام.
- تصویربرداری مبتنی بر هوش مصنوعی: بهبود دقت ام آرآی در شناسایی و درجه بندی تومور.
۴. ادغام نتایج بالینی و مولکولی
- سرطان کم خطر: آزمایشهای مولکولی (مانند طبقه بندیهای ژنومی) ممکن است از نظارت فعال به جای جراحی/پرتو درمانی فوری حمایت کنند.
- سرطان پرخطر/موضعی: پروفایل ژنتیکی انتخاب شیمی درمانی یا پرتودرمانی را راهنمایی میکند.
- سرطان متاستاتیک: نشانگرهای زیستی (مانند BRCA، MSI-H/dMMR ) واجد شرایط بودن درمانهای هدفمند (مانند اولاپاریب، پمبرولیزوماب) را تعیین میکنند.
۵. آنچه بیماران باید بدانند
- از پزشک خود بپرسید:
- نمره گلیسون من چیست و چه معنایی دارد؟
- آیا تومور من از نظر جهشهای ژنتیکی (مانند BRCA) آزمایش شده است؟
- آیا آزمایشهای مولکولی برای مورد من توصیه میشود؟
- محدودیتها:
- برخی آزمایشها به طور گسترده در دسترس نیستند یا تحت پوشش بیمه قرار نمی گیرند.
- تفسیر نتایج ممکن است نیاز به متخصص بیوانفورماتیک داشته باشد.
۶. آینده تشخیص سرطان پروستات
تحقیقات بر روی موارد زیر متمرکز است:
- آزمایش های غیرتهاجمی ادرار/خون برای تشخیص زودهنگام (مانند IsoPSA، SelectMDx ) .
- الگوریتم های هوش مصنوعی برای پیش بینی رفتار تومور از داده های تصویربرداری/بیوپسی.
- استراتژیهای غربالگری شخصی سازی شده بر اساس خطر ژنتیکی.
نکته کلیدی
تشخیص دقیق ــ با ترکیب معاینات بالینی، تصویربرداری و یافته های مولکولی ــ امکان درمان هدفمند را فراهم میکند. همیشه نتایج آزمایشها و گزینه های خود را با تیم پزشکی در میان بگذارید تا تصمیم گیری آگاهانه ای داشته باشید.